Parlementaire enquête onthult overmatige fraudefocus

14 maart 2024

Op 26 februari jl. kwam de parlementaire enquêtecommissie Fraudebeleid en Dienstverlening naar buiten met hun eindrapport. Het rapport is ongenadig hard over alle partijen: politiek, uitvoering, rechterlijke macht en media hebben gefaald in het beschermen van burgers door een overmatige focus op fraude.

Het rapport volgt op een eerder rapport over specifiek de toeslagenaffaire, en constateert een wijdverbreid systematisch probleem in de manier hoe de staatsmachten en media opereren.

”De constatering van de commissie dat het morgen weer kan gebeuren is verontrustend, omdat ieder van ons op een bepaald moment in zo’n fuik terecht kan komen,” zegt Nic van Holstein, voorzitter van de VCP. Het is dan ook tijd beleid en regelgeving goed door te lichten om te voorkomen dat het nog een keer kan gebeuren. Dat vergt verandering in cultuur, in de rolvervulling van de overheid richting haar burgers en in de verhouding tussen politiek en ambtelijke professionals.

Verhoudingen zoek

Door een overdadige focus vanuit media en politiek op fraude is er in de afgelopen decennia een fraudeaanpak opgebouwd die niet alleen fraude aanpakte, maar ook iedereen die ergens een keer foutje maakte op een formulier. Er is heel veel misgegaan in alle lagen van het bestuur en uitvoering en rechtspraak. “Het is zorgelijk dat in Nederland de ‘rule of law’ met voeten is getreden. Het is onthutsend om te zien dat mensen die een vergissing maakten door de overheid zijn vermalen en de rechtspraak hen niet in bescherming nam”, zegt Van Holstein. “In het bestuursrecht ontbreken veel waarborgen van het strafrecht, terwijl de burger wel steeds meer in een afhankelijkheidsrelatie van de overheid is gekomen. Regelgeving is steeds complexer geworden en mensen moeten daarvoor door steeds meer hoepels springen. Niemand wil misbruik, maar de soms overdadige aandacht op de aanpak van fraude en misbruik rijst de vraag of de juiste keuzes gemaakt zijn.”

Ruimte voor de professional

De VCP is een groot voorstander dat professionals in het openbaar bestuur en de uitvoering meer ruimte krijgen om goede afwegingen te maken door naast de burger te gaan staan. Het is goed dat het rapport van de parlementaire enquêtecommissie eenzelfde lijn nu bepleit. De meeste voorstellen van de commissie liggen in lijn met eerdere oproepen van de VCP en ook het recente SER-advies over de arbeidsmarktproblematiek maatschappelijke sectoren . In het MLT-advies van de SER staat een pleidooi voor een nieuw perspectief van vertrouwen: ‘De overheid moet vanuit haar rol naast en ten dienste staan van burgers. Professionals moeten niet bekneld worden door regels om invulling te geven aan deze primaire overheidsrol.’ Het is voor de VCP belangrijk dat ook het aspect van professionele ruimte wordt meegenomen bij de voorgestelde invoeringstoets . Bovendien moet het punt van de enquetecommissie om meer informatie voorafgaand aan politieke besluitvorming niet in de praktijk resulteren tot extra regeldruk en minder professionele ruimte.

Positie van de ambtenaar

Onlangs heeft de VHMF (een bij de VCP aangesloten beroepsvereniging bij het Ministerie van Financiën) een gedegen advies over de positie van de ambtenaar uitgebracht. Ook in dat advies wordt benadrukt dat de rol van de politiek belangrijk is voor de ruimte voor de professional om het werk goed te doen. Er bestaat een ongezonde spanning in de verhouding van politieke verantwoordelijkheid en werkgeversverantwoordelijkheid en de wijze waarop de ambtenaar zijn functie kan vervullen. Het is van belang dat ambtenaren vanuit het opkomen voor het algemeen belang ”nee” kunnen zeggen tegen opdrachten en dit objectief en onafhankelijk kunnen laten beoordelen. Zonder dat dit voor de individuele ambtenaar tot repercussies kan leiden. Ambtenaren moeten de ruimte krijgen om vanuit inhoudelijke expertise zich te mengen in het publieke debat middels bijdragen in vakbladen, symposia en in de versoepeling van de regels voor externe contacten. Nederland is gebaat bij een professionele ambtelijke organisatie die vanuit inhoudelijke expertise een bijdrage kan leveren aan een goed functionerend openbaar bestuur dat dienend is aan de inwoners van Nederland en waar misstanden worden voorkomen of in een vroegtijdig stadium kunnen worden opgelost.